خاطرات حاج سیاح

کتاب خاطرات حاج سیاح دوران خوف و وحشت به کوشش حمید سیاح و به تصحیح سیف الله گلکار

توضیحی درباب کتاب حاضر

خاطرات حاج سیاح(دوره خوف و وحشت) اثر محمدعلی سیاح، یک کتاب خاطره ای و سفرنامه است که به بازگویی سفرهای گسترده این گردشگر ایرانی در قرن پرتلاطم نوزدهم میلادی می‌پردازد، حاجی سیاح زندگی‌ای سراسر همراه با شر و شور داشت از این‌رو سرگذشت او برای بسیاری جذاب و خواندنی و قابل توجه‌است. او سفرهای طولانی مدتی به اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق از جمله هندوستان صورت داده و کشورهای زیادی را دیده بود. پس از ۱۸ سال سفر به فرنگ، وی در سال ۱۸۷۷ به ایران بازگشت و وارد صحنه انقلاب مشروطیت شد و بخاطر نوشتن نامه‌ای انتقاد آمیز به مدت ۲۰ ماه رهسپار زندان نیز گردید. وی از دوستان نزدیک سید جمال الدین اسدآبادی بود. حاجی سیاح از روشنفکران عصر قاجار نیز محسوب می شد که سختی زیادی کشید چندانکه بی دلیل نیست که این کتاب، به عنوان یکی از مهم‌ترین و جذاب‌ترین آثار در زمینه سفرنامه‌نویسی در ایران شناخته می‌شود.

محمدعلی سیاح در این کتاب به تفصیل به شرح سفرهای خود به نقاط مختلف جهان از جمله هند، چین، روسیه، اروپا و آفریقا می‌پردازد. او در این سفرها با فرهنگ‌ها و تمدن‌های متنوع آشنا شده و تجربیات ارزشمندی را کسب کرده است که در قالب این کتاب به بازگو می‌کند. نویسنده در طول این سفرها، به مشاهده و بررسی جوامع مختلف و چگونگی زندگی مردم در آن مناطق و از جمله توصیفات دقیق از وضعیت اجتماعی جامعه ایران می‌پردازد. او در این راستا به توصیف آداب و رسوم، معماری، پوشش، غذا و دیگر جنبه‌های فرهنگی این جوامع می‌پردازد و تصویری از مشکلات و … آن‌ها ارائه می‌دهد. همچنین سیاح در این کتاب به شرح مشکلات و چالش‌هایی که در طول سفرهای خود با آن‌ها مواجه شده است نیز می‌پردازد. او به تجربیات خود در زمینه‌های مختلف از جمله مسائل امنیتی، مالی و بهداشتی اشاره می‌کند و چگونگی مواجهه با این چالش‌ها را بازگو می‌کند، این خاطرات با سفر حاج سیاح از هند به ایران شروع، و با فرار محمدعلی شاه از تهران و فتح پایتخت توسط سردار اسعد بختیاری ختم می‌شود.

در مجموع، خاطرات حاج سیاح اثری ارزشمند و تاریخی است که به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار سفرنامه‌نویسی در ایران و شناخت بهتر اوضاع و احوال اجتماعی آن شناخته می‌شود.

حاج سیاح

میرزا محمدعلی محلاتی ملقب به حاج سیاح (زاده ۱۲۵۲ قمری/ ۱۲۱۵ خورشیدی/۱۸۳۶ میلادی – درگذشته ۱۳۴۳ قمری/ ۱۳۰۴ خورشیدی /۱۹۲۵ میلادی) کنشگر سیاسی مشروطه و سفرنامه‌نویس ایرانی-آمریکایی بود. او نخستین ایرانی است که رسماً تابعیت ایالات متحده آمریکا را پذیرفت.وی مانند شماری دیگر از دوستان شیخ هادی نجم‌آبادی، در میان اعضای انجمن باغ میکده جای داشت. وی در خانواده‌ای اهل علم و ادب، در محلات به دنیا آمد. پدرش ملا محمدرضا محلاتی او را برای تحصیل به تهران فرستاد و عمویش ملا محمد صادق که متمکن و اهل علم بود، وی را برای تکمیل تحصیلات راهی عتبات کرد. چند سالی در نجف و کربلا به تحصیل علوم قدیمه مشغول و با اندیشمندانی که از نقاط مختلف برای تدریس و تحصیل آمده بودند آشنا شد و بر اثر این آشنایی‌ها در اندیشه و نگرشش تحولی روی داد که به نظر می‌رسد مراحل بعدی زندگی او در دامنه تأثیر همین تحول بوده باشد.حاجی سیاح زندگی‌ای پر فراز و نشیب همراه با شر و شور داشت از این‌رو سرگذشت او برای بسیاری جذاب و خواندنی و قابل توجه‌است. او سفرهای طولانی مدتی به اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق از جمله هندوستان صورت داده و کشورهای زیادی را دیده بود. پس از ۱۸ سال سفر به فرنگ، وی در سال ۱۸۷۷ به ایران بازگشت و وارد صحنه انقلاب مشروطیت شد و بخاطر نوشتن نامه‌ای انتقاد آمیز به مدت ۲۰ ماه رهسپار زندان نیز گردید. وی از دوستان نزدیک سید جمال الدین اسدآبادی بود. حاجی سیاح از روشنفکران عصر قاجار محسوب می‌شود که سختی زیادی کشید و کتاب‌هایی هم نوشت. حاجی سیاح در سن ۸۹ سالگی در سال ۱۹۲۵ درگذشت. میرزا محمدعلی محلاتی در ۲۳سالگی، سفرِ هجده‌سالهٔ خود به دور دنیا (اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق ازجمله ژاپن و هندوستان) و سفرهای فراوانش در سراسر ایران را آغاز کرد و به همین دلیل به حاجی سیاح معروف شده‌است.وی نخستین بار از طریق نیویورک وارد آمریکا شد، و تا سانفرانسیسکو نیز در سفرهای خود پیش رفت، جایی که در ۲۶ می۱۸۷۵ تابعیت آمریکا را در دادگاه ناحیهٔ ۱۲ کالیفرنیا رسماً پذیرفت.حاجی سیاح حتی در دو نوبت موفق به دیدار با رئیس‌جمهور آمریکا، پرزیدنت اولیسس گرنت نیز گردید.از حاجی سیاح دو کتاب به جا مانده؛ یکی خاطرات حاج سیاح (دورهٔ خوف و وحشت) و دیگری سفرنامه حاجی سیاح محلاتی است که در واقع جلد دوم خاطرات محسوب می‌شود و نایاب است و به شرح سفرهای او مربوط می‌شود. میرزا ملکم خان از وی به‌عنوان «منادی غیب» در جنبش آدمیت، و معیر الممالک (داماد ناصرالدین شاه قاجار) وی را یک فراماسون نام برده‌اند.